مایع مغزی نخاعی چیست و چه نقشی در بدن دارد؟

دکتر احمد شکرچی زاده [ متخصص جراحی مغز و اعصاب و ستون فقرات ]آدرس وب سایت : www.drshekarchizadeh.ir
آدرس مطب : اصفهان چهارباغ بالابین زمزم و دروازه شیرازکوچه مختاری ساختمان جم طبقه زیرزمین تلفن مطب : 36622101 - 031

مایع مغزی نخاعی (CSF) مایعی شفاف و پلاسما مانند (یک اولترا فیلترات پلاسما) است که سیستم عصبی مرکزی (CNS) را شستشو می دهد. کانال مرکزی نخاع، سیستم بطنی و فضای زیر عنکبوتیه را اشغال می کند.
CSF عمدتاً توسط شبکه کوروئیدی ترشح می شود و منابع دیگر نقش ضعیف تری دارند، یک فرد بالغ بین 400 تا 600 میلی لیتر در روز مایع مغزی نخاعی تولید می کند.ترشح ثابت CSF به تجدید کامل CSF چهار تا پنج بار در هر دوره 24 ساعته در بزرگسالان جوان کمک می کند. کاهش چرخش CSF ممکن است به تجمع متابولیت هایی که در بیماری های پیری و عصبی دیده می شود کمک کند.

نقش مایع مغزی نخاعی چیست؟

1. پشتیبانی: CSF وزن مغز را که 1500 گرم تخمین زده می شود پشتیبانی می کند و آن را در شناوری خنثی به وزن خالص حدود 25 گرم معلق می کند. از این رو، کل تراکم مغز تحت فشار قرار می گیرد و از له شدن آن در جمجمه استخوانی محافظت می کند.
2. ضربه گیر: از مغز در برابر آسیب در هنگام ضربه به سر محافظت می کند. در غیر این صورت، حتی ضربه زدن جزئی سر منجر به آسیب شدید مغزی می شود.
3. هموستاز: اجزای بیوشیمیایی و حجم CSF نقش های حیاتی هموستاتیک مغز را ایفا می کند:

• دمای CNS را ثابت نگه می دارد.
• ترکیبات بیوشیمیایی و الکترولیت ها فشار اسمزی مسئول فشار طبیعی CSF را حفظ می کنند که برای حفظ پرفیوژن طبیعی مغز ضروری است.
• مواد زائد بیوشیمیایی به داخل CSF منتشر می شوند و با جذب CSF از طریق دانه های عنکبوتیه به گردش خون وریدی حذف می شوند، درصد کمی از CSF نیز به گردش خون لنفاوی تخلیه می شود.

4. تغذیه: CSF حاوی گلوکز، پروتئین ها، لیپیدها و الکترولیت ها است که تغذیه ضروری CNS را فراهم می کند.
5. عملکرد ایمنی: CSF حاوی ایمونوگلوبولین ها و سلول های تک هسته ای است.

مایع مغزی نخاعی چگونه تولید می شود؟

• CSF عمدتاً توسط ساختاری به نام شبکه کوروئید در بطن های جانبی، سوم و چهارم سر تولید می شود.
• CSF از بطن جانبی به بطن سوم از طریق سوراخ بین بطنی (که سوراخ مونرو نیز نامیده می شود) جریان می یابد.
• بطن سوم و بطن چهارم توسط قنات مغزی (که قنات سیلویوس نیز نامیده می شود) به یکدیگر متصل می شوند.
• سپس CSF از طریق سوراخ های Luschka (دو مورد از آنها وجود دارد) و سوراخ Magendie (فقط یکی از آنها) به فضای زیر عنکبوتیه جریان می یابد.
• جذب CSF به جریان خون در سینوس ساژیتال فوقانی از طریق ساختارهایی به نام پرزهای عنکبوتیه صورت می گیرد. هنگامی که فشار CSF بیشتر از فشار وریدی باشد، CSF وارد جریان خون می شود. با این حال، پرزهای عنکبوتیه به عنوان دریچه های یک طرفه عمل می کنند. اگر فشار CSF کمتر از فشار وریدی باشد، پرزهای عنکبوتیه اجازه عبور خون به سیستم بطنی را نمی دهند.

اهمیت بالینی مایع مغزی نخاعی

• هیدروسفالی: یک وضعیت پاتولوژیک تجمع غیر طبیعی CSF است که در اثر افزایش تولید CSF، انسداد جریان یا کاهش جذب ایجاد می شود. بطن ها به منظور انطباق با حجم بالا CSF متسع می شوند و به طور بالقوه با فشار دادن بافت آن بر روی جمجمه استخوانی باعث آسیب به مغز می شوند. هیدروسفالی ممکن است مادرزادی یا اکتسابی باشد.
• نشت CSF: وضعیتی است که در آن CSF می تواند از فضای زیر عنکبوتیه از طریق سوراخی به ساختارهای اطراف نشت کند. حجم CSF از دست رفته در یک نشت بسیار متغیر بوده و از مقادیر ناچیز تا بسیار قابل توجه متغیر است.
• سیرنگومیلی: به دلیل انسداد گردش مایع مغزی نخاعی.
• مننژیت: وضعیتی است که در آن پوشش های مغز ملتهب می شوند. دو طبقه بندی مننژیت وجود دارد: آسپتیک و باکتریال. مننژیت آسپتیک می تواند توسط عواملی مانند قارچ ها، داروها و متاستاز سرطان ایجاد شود، اما اکثر موارد مننژیت آسپتیک توسط ویروس ها ایجاد می شود. تب، سفتی نوکال و فتوفوبیا از علائم کلاسیک هستند. تشخیص از طریق تجزیه و تحلیل مایع مغزی نخاعی به دست آمده از طریق پونکسیون کمری انجام می شود.
• خونریزی زیر عنکبوتیه: (SAH) نشت خون به فضای زیر عنکبوتیه است که در آن با CSF مخلوط می شود. SAH بیشتر در اثر تروما ایجاد می شود و 80٪ از SAH های غیر تروماتیک ناشی از پارگی آنوریسم است. سایر علل غیر تروماتیک SAH شامل ناهنجاری های شریانی وریدی و واسکولیت است.
• لومبار پانکچر و آنالیز CSF: پونکسیون کمری یک روش استریل است که برای به دست آوردن نمونه های CSF برای اهداف تشخیصی انجام می شود. این شامل عبور دادن یک سوزن به فضای زیر عنکبوتیه در سطوح بین مهره های L2 و L5 است. با این حال، معمولاً پونکسیون کمری بین L4 و L5 انجام می شود. سپس مطالعات بیوشیمیایی، میکروبیولوژیک و سیتولوژیک بر روی نمونه انجام می شود.

عوارض کم شدن مایع مغزی نخاعی:

عوارض احتمالی نشت CSF جمجمه ای که درمان نشده رها می شود شامل مننژیت و ورود هوا به فضاهای اطراف مغز (پنوموسفالی تنشی) است.