مایع آسیت چیست و به چه دلیل نیاز به تخلیه دارد؟

دکتر محمد اعظمی [ متخصص رادیولوژِی ]آدرس وب سایت : www.radiologymarkazi.ir
آدرس مطب : اصفهان ، خیابان شمس ابادی، روبروی عیسی بن مریم، ساختمان صبا تلفن مطب : 32202762 - 031

کلمه آسیت از کلمه یوناني ASKOS به معنای ساک و کیف منشاء گرفته و به معنای تجمع مایع در حفره صفاقي است. آسیت در تعریفي دیگر به وجود بیش از 25 سی‌سی مایع در حفره صفاقي گفته می‌شود. آسیت شایع‌ترین عارضه سیروز است و با افزایش ریسک عفونت و افت در کیفیت زندگي همراه است. شایع‌ترین علت آسیت، فشارخون بالا و پورت ناشي از سیروز است. سیروز مسئول 84 درصد موارد آسیت می‌باشد. آسیت های قلبي، کارسینوماتوز صفاقي و آسیت های مختلط ناشي از سیروز و یک بیماری ثانویه، مسئول 10 تا 15 درصد موارد آسیت مي باشند.

انواع آسیت

آسیت های بدخیم: آسیت ناشی از سرطان پیشرفته یک عارضه ناراحت‌کننده است که اغلب به مراقبت‌های بیمارستانی نیاز دارد. کاشته شدن کانون‌های سرطان در صفاق باعث تحریک ترشح مایع آسیت می‌شود، درحالی‌که جذب آن را از طریق مجاری لنفاوی دیافراگماتیک متوقف می‌کند. آسیت های بدخیم در انسداد پیشرفته وریدی یا لنفاوی نیز دیده می‌شوند، حتی اگر سلول‌های تومورال آزاد در صفاق وجود نداشته باشد. سیتولوژی در 06% تا 06% از موارد مثبت می‌شود.

آسیت های لنفاوی: تجمع مایع لنف آزاد در حفره صفاق، نوع نادری از آسیت است. اکثر مبتلایان بالغینی هستند و اکثراً زنان مسن که یک سرطان مخفی نظیر یک لنفوم یا آدنوکارسینوم در پانکراس یا معده دارند که باعث انسداد مجاری لنفاوی می‌شود. آسیت لنفاوی که از ترومای خارجی یا اشتباه جراحی تخلیه وریدی پورتوسیستمیک و اعمال جراحی برداشتن آنوریسم شکمی و لنفادنوپاتی خلف صفاقی ناشی شده باشد، پیش‌آگهی بهتری دارد. حدود 51% از موارد در کودکان دیده می شود معمولاً بزرگ‌تر از 5 سال سن که دچار ناهنجاری‌های لنفاوی مادرزادی هستند.

درمان آسیت

درمان اول: استفاده از داروهای ادرارآور برای کم کردن حجم خون است که باعث می‌شود مقداری از حجم خون کم شود و مایع داخل شکم به‌تدریج کمتر شود. این روش برای بیمار آسان است، ولی داروهای مدر دارای عوارضی هستند که می‌تواند باعث آزار بیمار شود و از طرفی در برخی موارد بیماری با این داروها خوب کنترل نمی‌شود.

درمان دوم: کشیدن مایع آسیت به‌تناوب هر دو هفته یا هرماه است، اگرچه این روش برای بیمار اندکی سخت است و نیاز به بستری شدن موقت دارد، ولی گاهی تنها راه درمان است. درنهایت اگر بتوان علت اصلی بیماری را برطرف کرد مثلاً پیوند کبد برای درمان سیروز انجام شود؛ آسیت به‌کلی درمان خواهد شد.

معاینه بالینی

در معاینه بالینی دو عامل مهم برای تشخیص آسیت وجود دارد. مایع در حفره شکم با چرخیدن جابه‌جا می‌شود به‌نحوی‌که در محل تجمع مایع ماتیته ایجاد می‌شود و در طرف مقابل آن ماتیته از بین می‌رود و با ضربه به شکم موج در شکم ایجاد می‌شود. البته برای تشخیص بالینی آسیت حداقل باید 5166 سی‌سی مایع در شکم جمع شده باشد. در مواردی که به دلیل چاقی و یا مایع کم تشخیص بالینی امکان‌پذیر نباشد، می‌توان از سونوگرافی برای تشخیص آسیت استفاده نمود

علل آسیت

به علل مختلف ممکن است تجمع مایع در حفره شکمی ایجاد شود

• سیروز کبدي
• روده آسیب دیده
• بیماری‌های قلبی
• عفونت
• بیماري کلیه
• بیماري پانکراس
• تومورهاي سرطانی یا غیر سرطانی

آسیت می‌تواند فرم پیشرفته‌ی ورم اندام‌ها به دنبال بیماري نارسایی قلبی باشد، یعنی وقتی نارسایی قلبی به درجات خیلی شدید می‌رسد، ورم پاها از مچ به ساق و از ساق به ران و درنهایت به شکم گسترش می‌یابد.

در مورد بیماری‌های کلیه که یکی از آن‌ها دفع شدید پروتئین از کلیه‌ها است که در صورت وخامت می‌تواند بیماري آسیت ایجاد شود؛ اما عامل اصلی آسیت، سیروز کبدي است، سیروز کبدي به معناي آسیب ساختمان و عملکرد کبدي است. از آنجا که خون سیاهرگی بیشتر احشاي شکمی باید قبل از رسیدن به قلب از کبد رد شود و در آنجا فیلتر شود، وقتی ساختمان کبد در اثر سیروز به هم می‌ریزد، راه رسیدن خون به قلب سد می‌شود و به‌این‌ترتیب مایع در شکم تجمع می‌کند. از طرفی کبد که محل اصلی ساختن آلبومین است، در اثر بیماري سیروز نمی‌تواند آلبومین بسازد و کم شدن آلبومین خون باعث خروج پلاسما از داخل رگ‌ها به بیرون آن‌ها و بروز ورم می‌شود.

علت دیگر آسیت می‌تواند انواع سرطان‌های داخل شکم مثل سرطان معده، سرطان کبد و سرطان روده بزرگ باشد که البته شیوع کمتري نسبت به سیروز کبدي دارند، ولی به‌عنوان اولین تظاهر این بیماری‌ها اهمیت دارند.

تظاهرات بالینی

افزایش دور شکم و ازدیاد وزن، اشکال در تنفس به علت مشکل در اتساع دیافراگم، تهوع، استفراغ، بی‌اشتهایی به علت فشار بر روده‌ها، اختلال در تعادل آب و الکترولیت است.

نحوه تخلیه‌ی کیست‌ها و مایع آسیت

موقعیت بیمار در تخت با سر بالا در 45 درجه اجازه می‌دهد تا مایع در قسمت تحتانی شکم تجمع یابد. پس از ضدعفونی کردن سطح شکم با محلول ضدعفونی‌کننده و بی‌حسی موضعی، پزشک با واردکردن یک سوزن (همراه با یک غلاف پلاستیکی) 2 تا 5 سانتیمتر درون صفاق و سپس خارج کردن سوزن از غلاف پلاستیکی اجازه می‌دهد تا تخلیه مایع انجام شود. حداکثر تا یازده لیتر از مایع ممکن است در طی عمل خارج شود. اگر درناژ مایع بیش از 5 لیتر است، بهتر است به‌منظور جلوگیري از افت فشارخون بیمار سرم وریدي آلبومین تجویز گردد. این روش بدون درد است و بیمار نیاز به هیچ نوع آرام بخشی ندارد و اگر سرگیجه ندارد با کنترل فشارخون می‌تواند مرخص شود.

شرایط و ملاحظات نمونه‌گیری

براي انجام آزمایش رضایت‌نامه گرفته شود. بیمار نیاز به ناشتا بودن ندارد، مگر زمانی که مسکن‌های قوي به بیمار داده شود یا براي جمع‌آوری مایع، بیمار تحت عمل جراحی قرار گیرد. از بیمار بخواهید تا قبل از آزمایش ادرار نماید یا مثانه‌اش را تخلیه کند تا مثانه طی پاراسنتز سهواً سوراخ نشود.

موارد منع کاربرد

• بیماران مبتلا به اختلالات انعقادي یا استعداد خونریزي
• بیمارانی که مقدار کمی مایع دارند و قبلاً تحت جراحی وسیع شکم قرارگرفته‌اند.
• عوارض تخلیه کیست و مایع آستیک

چنانچه حجم زیادي از مایع صفاقی کشیده شده باشد و مایع مجدداً جمع شود، منشأ آن مایع داخل عروقی است که موجب هیپوولمی می‌شود. اغماي کبدي در مبتلایان به بیمارهاي کبدي مزمن پریتونیت در صورت وجود آسیت بدخیم، مجراي سوزن ممکن است سبب پراکندگی تومور گردد.