احتباس ادرار و انسداد مجاری ادراری، علل و درمان

دکتر امیر بهنام فر [ فلوشیپ جراحی سرطان های دستگاه ادراری و تناسلی ]آدرس وب سایت : www.doctorbehnamfar.ir
آدرس مطب : اصفهان ، خیابان شیخ مفید ، بین چهارراه دهش و رکن الملک تلفن مطب : 36631677 - 031

دستگاه ادراری شامل کلیه ها، مثانه، مجرای خروجی و حالب می باشد که وظیفه دارند خون موجود در بدن را تصفیه کرده و مواد دفعی مثل آب اضافی، اوره، موارد شیمیایی مثل داروها و… را از خون جدا کرده و آن را دفع کنند. در بعضی شرایط ممکن است که بدن نتواند این مواد یعنی ادرار را از بدن خارج کنند که به این وضعیت احتباس ادرار می گویند. به طور معمول، جریان ادرار به سمت خارج از کلیه ها، فشار بسیار کمی دارد. اگر جریان ادرار مسدود شود، ادرار پشت نقطه مسدود شده جمع می شود و در نهایت به لوله های کوچک کلیه و محل تجمع این لوله ها (لگن کلیوی) رسیده و باعث تورم کلیه شده و فشار را در ساختارهای داخلی آن افزایش می دهد. احتباس ادراری (Urinary retention) به معنی عدم توانایی در خالی کردن مثانه به صورت کامل می باشد. ممکن است این حالت به طور ناگهانی (احتباس حاد) و یا در طول مدت زمان طولانی (احتباس مزمن) ایجاد شود. احتباس ادراری در مردان شایع تراز زنان می باشد. برای تشخیص علت ایجاد این عارضه به انجام آزمایش نیاز است. درمان احتباس ادراری حاد و مزمن به علت اصلی ایجاد این عارضه بستگی دارد.

علل انسداد مجاری ادرار

• سنگ مثانه: سنگی که در نقطه ای از مجاری ادراری تشکیل شده، ممکن است در مثانه گیر کند. سنگ های بزرگ خروجی میزراه (مجرای خروجی ادرار) را کاملاً مسدود می کنند.
• مشکلات عصبی یا ضایعه نخاعی: آسیب عصبی روند انتقال پیام های بین مغز و مثانه را که برای تخلیه ضروری اند، مختل می کند.
• دارو: داروهای آرام کننده عصب های پرکار بر سلول های عصبی مثانه اثر می گذارند و جریان ادرار را مختل می کنند. این داروها شامل آنتی هیستامین های مورد استفاده برای درمان حساسیت، آنتی اسپاسمودیک های (ضداسپاسم های) مور مصرف برای درمان گرفتگی عضلانی و دل پیچه و ضدافسردگی ها می شود.
• جراحی: داروی بی حسی گیرنده های عصبی را کند می کند و باعث احتباس ادرار موقتی می شود.
• عفونت: عفونت میزراه یا مثانه، مانند عفونت ادراری ، باعث ورم یا التهابی می شود که به میزراه فشار می آورد و جریان ادرار را مسدود می کند.
• یبوست: مدفوع سفت گیر کرده در راست روده (رکتوم) به مثانه و میزراه فشار می آورد و باعث بسته شدن مجرای خروج ادرار می شود.
• سیتسوسل: دیواره بین مثانه و واژن زنان ضعیف می شود و در نتیجه مثانه می تواند داخل واژن پایین بیاید. این افتادگی مثانه باعث می شود که ادرار داخل مثانه گیر کند و باقی بماند.

علائم انسداد مجاری ادرار

ممکن است که انسداد مجاری ادرار علائم و نشانه ای نداشته باشد. علامت های این بیماری به محلی که انسداد روی داده است، کامل یا جزئی بودن، سرعت پیشرفت و تاثیرات آن بر یکی یا هر دو کلیه بستگی دارد. این علامت ها می تواند شامل موارد زیر باشد: درد، تغییر در حجم ادرار تولید شده، سختی دفع ادرار، وجود خون در ادرار، عفونت های مکرر مجاری ادرار، فشار خون بالا (بیماری فشار خون).

انواع احتباس ادراری

• احتباس ادراری حاد: به طور ناگهانی اتفاق می افتد و فقط برای مدت کوتاهی ادامه دارد. افرادی که به احتباس ادراری حاد مبتلا هستند حتی باوجود مثانه ی پر به هیچ وجه نمی توانند ادرار کنند. احتباس ادراری حاد یک بیماری تهدیدکننده ی حیات است و نیاز به درمان فوری اورژانسی دارد. این بیماری می تواند با احساس ناراحتی یا درد همراه باشد.
• احتباس ادراری مزمن: یک وضعیت طولانی مدت است. افراد دچار احتباس ادراری مزمن می توانند ادرار کنند. بااین حال نمی توانند مثانه ی خود را کامل تخلیه کنند.

درمان نیامدن ادرار

هدف از درمان انسداد ادراری رفع انسداد یا ایجاد یک مسیر فرعی برای دور زدن محل انسداد است تا بتوان از احتمال آسیب دیدگی کلیه ها کاست. درمان ممکن است شامل مصرف آنتی بیوتیک برای از بین بردن عفونت ها شود.

فرایندهای تخلیه

انسداد ادراری که باعث ایجاد درد شدید شود باید بلافاصله تحت درمان قرار گیرد تا ادرار از بدن دفع شده و موقتاً مشکلی که به دلیل انسداد ایجاد شده است برطرف شود. پزشک (اورولوژیست) ممکن است انجام اقدامات زیر را تجویز کند:

1. استفاده از استنت مجاری ادرار: یک لوله باریک توخالی داخل حالب ها قرار داده می شود تا مسیر عبور ادرار را باز نگه دارد.
2. نفروستومی زیر پوستی: پزشک از یک لوله که از طریق کمر وارد بدن می شود استفاده می کند تا کلیه ها را به طور مستقیم تخلیه کند.
3. کاتتر: یک لوله است که از طریق حالب به مثانه متصل می شود تا این کیسه را تخلیه کند. در صورتی که مشکلات مثانه موجب تخلیه ضعیف کلیه ها شود به کارگیری این روش اهمیت می یابد.
4. پزشک به شما خواهد گفت که کدام روش یا کدام ترکیب از روش های مختلف درمانی برای وضعیت شما مناسب است. فرایندهای تخلیه ممکن است به طور موقتی یا دائمی مؤثر واقع شوند که بستگی به وضعیت بیمار دارد.

روش های جراحی

روش های جراحی متعددی برای درمان انسداد ادراری وجود دارد. انتخاب نوع عمل نیز به وضعیت بیماری بستگی دارد. عمل جراحی برای درمان انسداد ادراری با رویکردهای جراحی به شرح زیر انجام می شود:

• عمل آندوسکوپی: یک روش کم تهاجمی است که در آن از یک اسکوپ روشن که از طریق مجاری ادرار وارد مثانه و قسمت های دیگر دستگاه ادرار می شود استفاده می گردد. جراح یک شکاف در قسمت آسیب دیده یا مسدود شده حالب ایجاد می کند تا آن ناحیه عریض شده و سپس یک لوله توخالی به نام استنت را در حالب قرار می دهد تا آن را باز نگه دارد. این روش هم برای تشخیص و هم برای درمان به کار برده می شود.
• عمل باز: جراح در این عمل یک شکاف روی شکم بیمار ایجاد می کند که از طریق آن جراحی را انجام دهد.
• عمل جراحی لاپاروسکوپی که با استفاده از یک لوله کوچک با یک لامپ و دوربین سر آن قرار گرفته است انجام شده و جراح به کمک آن می تواند داخل قسمت های مورد نظر را ببیند. جراح یک یا چند شکاف کوچک در پوست ایجاد کرده و لوله ای که چراغ سر آن قرار گرفته یا ابزار دیگر جراحی را وارد بدن می کند.
• مهم ترین تفاوت در بین این رویکردهای جراحی مربوط به طول دوره بهبودی و تعداد و اندازه شکاف های ایجاد شده برای انجام هر کدام از این عمل های جراحی است. پزشک، نوع عمل را تعیین کرده و بهترین رویکرد را برای درمان بیماری شما به کار می بندد.

تشخیص انسداد مجاری ادرار

اگر پزشک به انسداد ادراری مشکوک شود برخی از آزمایش ها و اسکن ها را برای کمک به تشخیص مورد نظر قرار می دهد:

• آزمایش خون و آزمایش ادرار: ممکن است پزشک برای تعیین مقدار کراتین و علائم عفونت که نشان می دهد کلیه ها به درستی کار نمی کنند، نمونه خون و ادرار بگیرد.
• اولتراسوند یا سونوگرافی: سونوگرافی از ناحیه پشت ارگان های داخل شکم (سونوگرافی رتروپریتونیال) پزشک را قادر می سازد تا کلیه ها و لوله های حالب را ببیند.
• سیستویورتروگرام: این آزمایش برای جریان غیرعادی ادرار انجام می شود و برای آن پزشک یک لوله کوچک (کاتتر) را از طریق لوله حالب وارد بدن کرده و رنگی را در مثانه تزریق می کند و سپس به وسیله اشعه ایکس از کلیه ها، حالب ها، مثانه و مجرای ادرار قبل و در حین ادرار عکس می گیرد.
• اسکن هسته ای کلیه: همانند پیلوگرام وریدی، پزشک یا تکنسین، رنگی که حاوی مقادیر کمی مواد رادیواکتیو است را در بازوها تزریق می کند. به کمک یک دوربین مخصوص رادیواکتیویته شناسایی شده و تصاویری که به پزشک در ارزیابی سیستم ادرار کمک می کند گرفته می شود.
• سیستوسکوپی: یک لوله کوچک همراه با دوربین و چراغ در مجرای ادرار وارد می شود، ممکن است این لوله با ایجاد یک شکاف نیز وارد بدن شود. سیستم نوری به پزشک کمک می کند تا داخل مجرای ادرار و مثانه را ببیند.
• اسکن توموگرافی کامپیوتری (سی تی اسکن): سی تی اسکن ترکیبی از تصاویر گرفته شده به وسیله اشعه ایکس از زوایای مختلف است که به وسیله کامپیوتر پردازش شده تا تصاویر مقطعی از کلیه، حالب ها و مثانه ارائه دهد.
• تصویربرداری به روش رزونانس مغناطیسی (ام آر آی): در ام آر آی از شکم از میدان مغناطیسی و امواج رادیوفرکانسی برای گرفتن عکس های تفصیلی از ارگان ها و بافت های سیستم و مجاری ادراری به کار برده می شود.

عوارض احتباس ادرار

افرادی که احتباس ادراری دارند ممکن است دچار عوارضی ازجمله موارد زیر شوند:

عفونت مجاری ادراری

وقتی دستگاه ادراری شما کاملاً تخلیه می شود، باکتری هایی که به طورمعمول وارد دستگاه ادراری شما می شوند هنگام دفع ادرار دفع می شوند. وقتی دچار احتباس ادراری هستید ادرار شما به طور کامل خارج نمی شود. این مشکل باعث می شود باکتری هایی که معمولاً بی خطر هستند تکثیر کرده و دستگاه ادراری شما را آلوده کنند. اگر عفونت ادراری به کلیه ها سرایت کند مشکلات جدی ایجاد می شود.

آسیب به مثانه

عدم درمان احتباس ادراری ممکن است مثانه ی شما بیش ازحد یا برای مدت طولانی کشیده شود. در صورت کشش بیش ازحد یا طولانی مدت نیز ممکن است عضلات مثانه آسیب دیده و دیگر نتوانند به درستی کار کنند.

آسیب به کلیه

مجاری ادراری به گونه ای طراحی شده است که ادرار از طریق حالب از کلیه به مثانه رفته و از مجرای ادراری جریان می یابد. وقتی دچار احتباس ادراری می شوید قادر به تخلیه ی ادرار از مثانه نیستید و ممکن است ادرار به کلیه ها برگردد. کلیه های شما می توانند آنقدر پر از ادرار شوند که متورم شده و به اندام های اطراف فشار بیاورند. این فشار می تواند به کلیه های شما آسیب برساند و در بعضی موارد ممکن است منجر به بیماری مزمن کلیه و نارسایی کلیه نیز شود.

بی اختیاری ادرار

وقتی مثانه شما کاملاً خالی نشود، می تواند منجر به نشت ادرار شود که اصطلاحاً به آن بی اختیاری ادراری یا سرریز می گویند.

زمان مراجعه به پزشک

اگر علائم و نشانه هایی دارید که شما را نگران می کند، با ارائه دهنده مراقبت های بهداشتی یا مشاوره پزشکی خود قرار ملاقات بگذارید. اگر هر یک از موارد اشاره شده در زیر را تجربه کردید به دنبال مراقبت پزشکی باشید:

1. درد آنقدر شدید است که نمی توانید یک جا بنشینید یا موقعیتی راحت برای نشستن پیدا کنید
2. درد همراه با حالت تهوع و استفراغ
3. درد همراه با تب و لرز
4. وجود خون در ادرار
5. مشکل در دفع ادرار