نقش سدیم و پتاسیم در بدن ورزشکاران

شهزاد محمدیان [ متخصص تغذیه ورزشی از استرالیا ]آدرس وب سایت : www.armitaclinic.ir
آدرس مطب : شهرک غرب بلوار فرحزادی تقاطع دریا خ نورانی پلاک 19 طبقه سوم تلفن مطب : 22366770 - 021

سدیم
حداقل میزان مجاز برای بالغین (فارغ از جنس) در حال استراحت و یا انجام فعالیت بدنی سبک، بیش از 300 میلی گرم کلرید سدیم نخواهد بود (معادل 115 میلی گرم سدیم در روز). باید ذکر شود که شدت فعالیت بدنی، خصوصیات محیطی، استفاده از پوشاک سنگین، نوشیدن اشربه گرم و یا استفاده از بعضی داروها سبب تحریک تعریق و افزایش نیاز به سدیم می شود. میزان سدیم پلاسما، محرک اصلی تشنگی و ترشح هورمون آنتی دیورتیک است. افزایش سدیم پلاسما همراه با بالا رفتن غلظت مایع بینابینی و اثر آن روی گیرنده های اسموتیک، عامل اصلی ایجاد تشنگی است.

در کل برای ایجاد تعادل سدیم در بدن، کلیه ها میزان دفع ادراری آنرا بر طبق میزان دریافت تنظیم می کنند. در بسیاری اوقات، حدود 99% سدیم فیلتره شده در گلومرولهای کلیوی، بازجذب می شوند. در اینجا، هورمون آلدوسترون (استروئیدی که از غشای غدد فوق کلیوی ترشح می شود)، دخالت دارد. میزان این هورمون در ارتباط با سیستم رنین-آنژیوتانسین است. در جریان فعالیت های متوسط تا سنگین (بیش از 50 درصد VO2 max)، میزان سدیم فیلتره شده کاهش می یابد و بازجذب آن بیشتر می شود. علت این موضوع، افزایش فعالیت سمپاتیک کلیوی، بالا رفتن غلظت آنژیوتانسین II، آلدسترون و هورمون آنتی دیورتیک می باشد. در جریان فعالیت های هوازی سبک، دفع سدیم بدون تغییر مانده یا اندکی افزایش می یابد.

هیپوناترمی ( سطح سدیم سرم کمتر از meq130 در لیتر )
هیپوناترمی بیشتر به دلیل مصرف مقادیر زیاد مانع رقیق شده توسط ورزشکار ایجاد می شود، که این موضوع غلظت مایع خارج سلولی را کاهش می دهد. علائم این عارضه عبارتند از: احساس ضعف، سردرگمی و گیجی، اضطراب، تهوع و استفراغ، ادم ریوی، افزایش فشار مایع درون مغزی، صرع بزرگ، قطع تنفس، کما و در نهایت مرگ. از جمله علل دیگر ایجاد هیپوناترمی در جریان ورزش، می توان از دفع بیش از حد سدیم به علت تعریق زیاد، عدم وجود تطابق گرمایی، بازجذب مختل شده سدیم در اثر اختلال کار کلیوی، بالا رفتن سطح سرمی هورمون آنتی دیورتیک و انجام فعالیت ورزشی طولانی مدت در هوای گرم (بدون مصرف مقادیر کافی سدیم) نام برد.

اثرات ورزش و تمرین جسمانی روی سطح سدیم خون مورد بررسی قرار گرفته است. شواهد نشان می دهند که حجم خون در حال استراحت با انجام تمرینات منظم به مدت سه روز افزایش می یابد. 40 درصد این افزایش مربوط به فعالیت هورمون آلدوسترون بوده و بقیه آن وابسته به افزایش پروتئین سلولی است. دفع پیشرونده عرق هیپوتونیک توسط دوندگان آماده از لحاظ جسمی، سبب کاهش سدیم بدن می شود. بنابراین در ورزشهایی مثل ماراتون که در هوای گرم یا سرد انجام شوند، جایگزینی الکترولیتها جای بحث دارد. شاید یک ورزشکار حرفه ای با افزایش حجم پلاسما و حفظ سدیم موجود در عرق با این شرایط تطابق حاصل کرده و بتواند هموستاز سدیم را حفظ کند. درک صحیح از میزان جایگزینی مایع به تقویت این روند کمک خواهد کرد.به هر حال برای کاستن از احتمال ابتلا به این عارضه در جریان ورزش های طولانی مدت، توصیه می کنیم که از نوشیدن آب زیاد خودداری شود؛ یعنی چه قبل، بعد و یا درحین ورزش، بیش از یک لیتر آب خالص در ساعت مصرف نکنید.

پتاسیم
انجام ورزش (چه هوازی یا بی هوازی). نیازمند انقباض عضلانی است. برای انجام عمل آکتین و میوزین و ایجاد انقباض، یونهای کلسیم باید از رتیکولوم آندوپلاسمیک آزاد شوند. برای اینکار باید پتانسیل عمل در سطح غشاء سلولی آغاز گردد. برای پاسخدهی مکفی به محرک ایجاد پتانسیل عمل، سارکولم باید دارای یک پتانسیل غشایی مناسب در زمان استراحت باشد که به نوبه خود با نحوه توزیع یون پتاسیم در طول سارکولم مرتبط است. در اثر انقباض، یون سدیم به داخل عضله رفته و یون پتاسیم خارج می شود. این جابجایی، سبب تحریک پمپ ATPase،K+ ، NA+، شده و بازجذب پتاسیم را تشدید خواهد کرد. فعالیت این پمپ، چه در عضلات و چه در بافتهای غیر فعال با غلظت پتاسیم، کاته کولامینها و انسولین ارتباط دارد.

کلا، مقدار یون پتاسیم در بدن یک فرد بالغ بین 4-3 هزار میلی اکی والان است. از این مقدار 70-50 میلی اکی والان آن در مایع خارج سلولی و بقیه آن در درون سلولها وجود دارد. معمولا غلظت پتاسیم در مایع خارج سلولی بین 5-4 میلی اکی والان در لیتر و مقادیر داخل سلولی آن بین 150-140 میلی اکی والان در لیتر است. اگر عضلات اسکلتی 28 کیلوگرم از وزن بدن یک فرد 70 کیلوگرمی را تشکیل دهند (معادل حدود 40 درصد کل وزن بدن)، از این میزان 75 درصد آب و حدود 3150 میلی اکی والان پتاسیم خواهد بود. مقدار پتاسیم موجود در اکثر رژیم های غذایی، بین 115-60 میلی اکی والان در ازای هر کیلو کالری غذای دریافت شده است. ورزش هوازی با شدت و زمان کافی سبب تعریق می شود. تحریک غدد عرق اکرین با اعصاب کلینرژیک سمپاتیک، باعث ترشح مایعی فاقد پروتئین به پلاسمای خون می شود. همزمان با جریان یافتن عرق به سمت پوست و از طریق مجاری عرق، یونهای کلر وسدیم بازجذب می شوند. مایعی که به سطح پوست می رسد، هیپوتونیک است. در این صورت غلظت سدیم کاهش می یابد، ولی میزان پتاسیم معادل یا اندکی بیش از غلظت پلاسمایی آن است. هورمون آلدسترون روی غدد عرق اثر کرده و سبب افزایش بازجذب سدیم می شود، اما ترشح پتاسیم تغییر نمی کند.

در جریان ورزش های منظم، سطح خونی پتاسیم افزایش می یابد که این موضوع، وابسته به شدت ورزش است. شدت ورزش کمتر از 60 درصد VO2max، سبب افزایش پتاسیم پلاسما به میزان meq1 در لیتر می شود. هرچه شدت ورزش بالاتر باشد، این افزایش هم بیشتر خواهد بود. افزایش پتاسیم در مایع بینابینی، سبب بالا رفتن حجم تنفس دقیقه ای خواهد شد. علت این وضعیت، تحریک پایانه های عصبی فیبرهای نوع C در بافت عضلانی فعال است. این موضوع هم باعث بالا رفتن حجم تنفس دقیقه ای خواهد شد. به علاوه، افزایش پتاسیم پلاسمایی سبب اتساع عروق در عضلات خواهد گشت.قطع ورزش سبب هیپوکالمی کوتاه مدت می شود، اما نه هیپرکالمی و نه هیپوکالمی ناشی از ورزش هیچکدام از لحاظ فیزیولوژیک مضر نیستند. اگر شخصی رژیم غذایی درست و کافی داشته باشد (علیرغم تغییرات چشمگیری که در غلظت پتاسیم در جریان ورزش رخ داده و میزان دفعی که از طریق تعریق صورت می پذیرد)، وی نیازمند افزایش مصرف پتاسیم نخواهد بود.