غضروف چیست و ساختمان آن چگونه است؟

دکتر بیژن فروغ [ متخصص طب فیزیکی و توانبخشی ]آدرس وب سایت : www.drforogh.ir
آدرس مطب : تهران ، بزرگراه چمران ، ابتدای باقرخان غربی ، پلاک 89 قدیم ، 26 جدید ، طبقه همکف تلفن مطب : 66576424 - 021

غضروف یا کارتیلاژ Cartilage ساختمان قابل ارتجاعی است که عمدتا در انتهاهای استخوان ها، جایی که مفاصل قرار دارند وجود داشته و وظیفه آن تسهیل حرکت مفصل است.
غضروف بافتی زنده است و سلول های تشکیل دهنده آنرا کندروسیت Chondrocyte مینامند. این سلول ها بر خلاف بسیاری بافت های دیگر با فاصله نسبتا زیادی از یکد یگر قرار گرفته اند و بین آنها را ماده ای که عمدتا از پروتئین و نوعی قند تشکیل شده پر کرده است. این ماده را ماده بین سلولی میگویند. کندروسیت ها در حفره هایی به نام لاکونا Lacuna قرار گرفته اند. در داخل این بافت بین استخوانی رشته های نازکی به نام فیبریل Fibril قرار دارد.

بافت غضروف از جهات گفته شده بسیار شبیه بافت استخوان است ولی بر خلاف استخوان املاح کلسیم در ماده بین استخوانی رسوب نمیکند و به همین خاطر این ماده بسیار قابل ارتجاع است. تفاوتی دیگر غضروف با استخوان در نحوه تغذیه سلول های آن است. غضروف عروق و اعصاب ندارد ولی پوشش بسیار ظریفی به نام پری کندریوم Perichondrium سطح غضروف را میپوشاند که رگ خونی دارد.
همچنین در داخل مفاصلی که غضروف دارند مایعی بنام مایع مفصلی یا مایع سینوویال Synovial fluid وجود دارد که سرشار از اکسیژن و مواد غذایی است. اکسیژن و مواد غذایی از راه این مایع سینوویال و از راه پری کندریوم از طریق پدیده انتشار یا دیفوزیون Diffusion به ماده بین سلولی منشر شده و در دسترس سلول های کندروسیت قرار میگیرد.

از لحاظ بافت شناسی سه نوع غضروف وجود دارد :

1. غضروف شفاف یا غضروف هیالن Hyaline Cartilage

در این نوع غضروف فیبریل ها در ماده غضروفی در زیر میکروسکوپ دیده نمیشوند و بنابراین ماده بین سلولی غضروف بصورت یکدست و شفاف است. غضروفی که در انتهاهای استخوان ها و در مفاصل بدن قرار دارد از این نوع است. غضروف حنجره و غضروفی که در تیغه وسطی بینی قرار دارد هم از نوع غضروف هیالن یا شفاف است.

2. غضروف ارتجاعی یا الاستیک Elastic cartilage

در این نوع غضروف فیبریل ها زرد رنگ هستند و این غضروف خاصیت ارتجاعی و کشسانی بیشتری از نوع قبل دارد. غضروف لاله گوش از این نوع است.

3. غضروف فیبری یا لیفی Fiber cartilage

در این نوع غضروف فیبریل ها سفید رنگ و کلفت تر هستند و خاصیت ارتجاعی این نوع غضروف از بقیه غضروف ها بیشتر است. دیسک بین مهره ای از این نوع غضروف درست شده است.

همانطور که گفته شد غضروفی که سطح استخوان را در ناحیه مفصل میپوشاند از نوع غضروف شفاف است. کلفتی این غضروف در مفاصل مختلف متفاوت است و در هر مفصل هم قطر غضروف در قسمت های مختلف متفاوت است. در بچه ها غضروف بیشترین کلفتی را دارد. با افزایش سن بتدریج کلفتی غضروف کم میشود. بتدریج این غضروف خواص خود را از دست میدهد، ریش ریش شده، سطح آن ناصاف شده و کلفتی آن در حدی کم میشود که ممکن است قسمتی از سطح مفصلی استخوان بدون لایه غضروفی باقی بماند. این روند را استئوآرتریت یا آرتروز یا ساییدگی مفصلی میگویند.

در تصاویر رادیولوژی که از مفاصل تهیه میشود استخوان ها به رنگ سفید دیده میشود. بین سطح دو استخوانی که در یک مفصل روبروی هم قرار میگیرند فاصله ای هست که به آن فاصله مفصلی میگویند. این فاصله در واقع غضروف مفصلی است که در عکس رادیولوژی دیده نمیشود. بطور مثال اگر در عکس مفصل مچ پا بین سطح بالایی استخوان تالوس و سطح پایینی استخوان درشت نی سه میلیمتر فاصله باشد حدود نصف آن متعلق به غضروف استخوان تالوس و نصف آن متعلق به غضروف سطح پایینی استخوان درشت نی است. با افزایش سن و کاهش کلفتی غضروف مفصلی، این فاصله مفصلی هم در عکس رادیولوژی کم میشود.

غضروف ساز چیست؟

مفاصل اصلي بدن براي عملكرد صحيح نياز به غضروف دارند يكي از تركيبات مهم درون غضروف ماده زمينه ايست بنام ماتريكس كه داراي تركيباتي از گلوكز آمين و كندرويتين سولفات مي باشد با اين اطلاع شركتهاي دارويي شروع به ساخت تركيباتي نمودند كه داراي اين دو ماده اصلي هستند. از حدود يك دهه پيش تبليغات وسيعي بر موثر بودن اين تركيبات انجام شدو اين تركيبات به وفر مورد اقبال پزشكان و بيماران قرار گرفت . مطالعات بعدي ازجمله مطالعاتي كه اينجانب در مراجع بين المللي از سال 2004 به چاپ رساندم مويد اثرات بسيار ناچيز اين تركيبات بود در حدي كه اين تركيبات فقط از نظر اثرات ضد دردي در حد استامينوفن ارزيابي شد و تاثيراتي روي عملكرد مفاصل نداشت.علت اصلي درواقع جذب ناچيز ياعدم جذب اين تركيباتي در انواع خوراكي توسط مفاصل ذكر شد؛ با استناد به اين موضوع شركتها تركيباتي را ساختند كه بصورت تزريقي وارد مفصل شود

اين تركيبات عمدتا از جنس هيالورونيك اسيد مي باشد باز هم بازار طب تحت تاثير قرار گرفت و مصرف اين دارو نيز به وفور انجام شد در مورد نوع تزريقي اين تركيبات هنوز اختلاف نظر وجود دارد البته اين تركيبات بصورت تزريقي تا حدودي كاهش درد و بهبود عملكرد را ايجاد كردند ولي ميزان ماندگاري اثرات آن مورد اختلاف بوده و ارزش آن براي ايجاد تاثيرات بهتر نسبت به تركيبات كورتون مورد سوال است. جالب توجه اينكه عليرغم نگراني بيماران از تزريق درون مفصلي تركيبات كورتوني مطالعات نشان دهنده اثرات مفيد آن در مواردي از آزتروز بوده است البته بايد توجه نمود كه آرتروز قابل درمان نبوده و قابل پيشگيري و قابل بهبود در كيفيت بكارگيري مفاصل است.

نكته مهم اينكه هيچ درمان دارويي تزريقي جراحي جانشين توانبخشي و خدمات طب فيزيكي در آرتروز نخواهد شد و مطالعات مويد ضرورت ارائه خدمات طب فييكي و توانبخشي براي تمامي بيماران مبتلا به آرتروز است . مطالعات اخير نشان مي دهد كيفيت زندگي بيماران آرتروزي با خدمات طب فيزيكي و توانبخشي بيش از 70 درصد بهبودي مي يابد كه رقم بزرگ و قابل توجهي است. نكته بعدي اينكه منظور از خدمات توانبخشي دستگاه درماني نيست متاسفانه در بعضي كلينيكهاي فيزيوتراپي بيماران را به دستگاهها وصل مي كنند و تصور ميكنند اين كار مفيد است ولي مطالعات گوياي كمترين تاثير و تاثير موقت دستگاه درماني است.