علت و درمان شب ادراری در بزرگسالان

دکتر پیمان صالحی [ متخصص جراحی کلیه و مجاری ادراری و ناباروری ]آدرس وب سایت : www.drsalehi.ir
آدرس مطب : اصفهان ، اتوبان آقا بابایی ، بعد از روگذر حکیم شفائی ، بلوار سلامت، شهرک سلامت اصفهان ، طبقه دوم تلفن مطب : 35548081 - 031

دستگاه تناسلی ادراری، ادرار را تا زمان مناسب جهت تخلیه محتویات مثانه در خود ذخیره نگه می‌دارد. در دوران شیرخوارگی ادرار کردن به صورت یک رفلکس رخ می‌دهد و به دلیل کامل نبودن ارتباط عصبی با مراکز کنترل ادراری، غیرارادی است. در جریان روند تخلیه‌ای، کف لگن و اسفنکتر پیشاب‌ راه شل می‌شوند و یک معبر کم مقاومت را به وجود می‌آورند (جهت عبور محتویات مثانه) و بعد عضله دتروسور برای تخلیه محتویات مثانه منقبض شده و ادرار به سمت جلو پیش می‌رود.

علی رغم شب ادراری در کودکان که اغلب اوقات مربوط به رشد آنها و رشد مثانه ی آنها است، شب ادراری مکرر در بزرگسالان می تواند امری جدی باشد که باید به آن توجه کرد. شب ادراری پدیده‌ای است که تنها مختص به کودکان نیست بلکه گروهی از بزرگسالان نیز از این عارضه رنج می‌برند. در تعریف شب ادراری پزشکان بیان می کنند عدم کنترل ادرار که می‌تواند مرتبط با مختلفی باشد.

علل شب ادراری در بزرگسالان

مشکلات هورمونی

هورمون ضد ادراری ((ADH به کلیه‌ها پیام کاستن از سرعت تولید ادرار را ارسال می‌کند. بدن انسان بیش‌تر مقدار این هورمون را در شب تولید می‌کند تا فرد را برای خوابیدن آماده کند. این کار باعث می‌شود که نیاز بدن به دفع ادرار در شب و در هنگام خواب کم‌تر باشد. با این همه بدن برخی از افراد به مقدار کافی هورمون ضد ادراری نمی‌سازد و یا اینکه به شیوه‌ی درست و مناسبی به آن پاسخ نمی‌دهد.. با یک آزمایش ساده میتوان مقدار این هورمون را در خون اندازه‌گیری کرد. اگر مقدار هورمون کمتر از حالت عادی باشد، پزشک داروی دسموپرسین (desmopressin) هورمون ضد ادراری ساخته شده در آزمایشگاه را تجویز می‌کند. برخی دیگر از بیماری‌ها هم سطح هورمون ضد ادراری را در خون دستخوش تغییر می‌کنند، که پزشک احتمال بروز آنها را هم بررسی خواهد کرد.

مثانه کوچک

داشتن مثانه‌ی کوچک به معنی داشتن مثانه‌ای در اندازه‌ی کوچک‌تر نیست. بلکه در این مورد منظور مثانه‌ای است که هنگامی که از حجم کمی پر شده، به فرد احساس پر بودن مثانه دست می‌دهد، در حقیقت عملکرد مثانه باعث می‌شود که کوچک‌تر به نظر برسد. در چنین شرایطی فرد به صورت مکرر در هنگام شب نیاز به دفع ادرار دارد. کنترل مثانه‌ی کوچک در هنگام خواب سخت بوده و گاهی به شب ادراری منجر می‌شود. تمرین‌های مثانه در چنین مواردی کمک کننده خواهد بود. این تمرین‌ها به بدن کمک می‌کند تا ادرار را برای مدت طولانی‌تری نگه دارند. ساعت گذاشتن برای بیدار شدن و دفع ادرار هم کمک کننده است‌

ماهیچه‌های بیش از حد فعال

ماهیچه‌های مثانه، دترسور نام دارند. این ماهیچه زمانی که مثانه پر باشد شل شده و زمان دفع ادرار منقبض می‌شوند. اگر این ماهیچه‌ها در زمان اشتباه منقبض شوند، فرد قادر به کنترل دفع ادرار خود نخواهد بود. به این عارضه مثانه پرکار و یا پیش فعال گفته می‌شود. انقباضات ماهیچه‌های مثانه ناشی از پیام‌های عصبی غیر طبیعی بین مغز و مثانه و یا وجود عوامل تحریک کننده‌ی مثانه مانند الکل، کافئین یا برخی داروهای خاص است. این مواد باعث می‌شوند که ثبات ماهیچه‌های مثانه کم‌تر شده و در نهایت فرد را مجبور به دفع ادرار مکرر می‌کند.

سرطان

تومور ناشی از سرطان‌های مثانه و پروستات منجر به انسداد مجاری ادراری خواهد شد و همین مسئله منجر به ناتوانی در نگه داشتن ادرار به خصوص در شب می‌شود.برای تشخیص سرطان، بیمار معاینه شده و چندین آزمایش دیگر هم انجام خواهد شد. گاهی برای تشخیص سرطان نمونه برداری انجام می‌شود. درمان سرطان منجر به کوچک‌تر شدن و یا از بین رفتن تومور شده و در نهایت جلوی شب ادراری گرفته خواهد شد.

دیابت ملیتوس یا دیابت شیرین

اگر میزان قند خون فرد مبتلا به دیابت کنترل نشود، الگوی دفع ادرار فرد هم دستخوش تغییر خواهد شد. زمانی که قند خون بالا باشد، برای اینکه کلیه‌ها سطح قند خون را کنترل کنند مقدار ادرار تولیدی خود را افزایش می‌دهند. این مسئله منجر به شب ادراری، دفع ادرار زیاد در روز و تکرر ادرار خواهد شد. درمان دیابت تا حدود زیادی از نشانه‌های مشکلات ادراری خواهد کاست. برای درمان دیابت علاوه بر تغییر سبک زندگی، بیمار مجبور به استفاده از داروهای خوراکی و تزریق انسولین است. نوع درمان به وضعیت کلی سلامتی و بیماری فرد بستگی دارد.

وقفه تنفسی در خواب

وقفه تنفسی در خواب یکی از مشکلات و اختلالات خواب است، که منجر به توقف یا کاهش تنفس برای مدتی کوتاه (اما با تعداد بار زیاد) در طول خواب می‌شود. نتایج یک پژوهش نشان داده که ۷ درصد از افراد مبتلا به وقفه تنفسی در خواب به شب ادراری مبتلا هستند. هر چه قدر که وقفه تنفسی در خواب وخیم‌تر و شدیدتر شود، ادرار کردن در خواب هم افزایش می یابد. درمان بیماری به کمک فشار جریان هوای همواره مثبت (continuous airway pressure) به بهبود تنفس و خواب بهتر کمک می‌کند. از طرفی این کار در بهبود شب ادراری هم مؤثر است.

دارو

برخی داروها همچون داروهای کمک کننده به خواب و داروهای ضد روان‌پریشی منجر به تکرر ادرار و افزایش انقباضات مثانه می‌شود و این مسئله ممکن است به شب ادراری ختم شود. تغییر داروها گاهی کمک کننده خواهد بود. اگر تغییر داروها به دلیل اثری که بر بهبود دیگر بیماری‌ها می‌گذارد، ممکن نباشد، تغییر شیوه‌ی زندگی موثر خواهد بود. هرگز پیش از مشورت با پزشک مصرف یک دارو را قطع نکنید

ژنتیک

شب ادراری معمولاً از نسلی به نسلی دیگر منتقل می‌شود. هنوز ژن مسئول انتقال این عارضه شناسایی نشده است؛ولی اگر والدین به شب ادراری مبتلا باشند، احتمال زیادی وجود دارد که کودکان آنها هم درگیر شوند. برای درمان شب ادراری برای علائم بیماری درمان شود تا از تکرار دوباره‌ی آن در آینده جلوگیری شود. برای درمان باید از دارو و تغییر شیوه زندگی استفاده کرد.

اختلالات عصبی

بیماری‌ها و مشکلات عصبی زیر توانایی کنترل مثانه را تحت تأثیر قرار می‌دهد:

• ام‌اس
• اختلالات صرع و تشنج
• بیماری پارکینسون

این مشکلات منجر به شب ادراری غیر قابل کنترل و مکرر می‌شوند. درمان بیماری ممکن است به بهبود علائم از جمله شب ادراری منجر شود. اگر شب ادراری متوقف نشود، پزشک توصیه‌هایی به بیمار خواهد داشت. تغییر شیوه زندگی و برخی داروها از جمله این توصیه‌ها هستند.

انسداد مجاری ادراری

عواملی که جریان ادرار را متوقف کرده و یا آن را دچار مشکل می‌کنند، عبارتند از:

• سنگ کلیه
• سنگ مثانه
• تومور

انسداد مجاری ادراری خالی شدن کامل مثانه را با مشکل مواجه کرده و در شب منجر به ترشح ناخودآگاه ادرار و یا شب ادراری خواهد شد. همچنین فشار ناشی از سنگ یا تومور باعث می‌شود که ماهیچه‌ی مثانه در مواقع غیر ضروری منقبض شود. این امر منجر به تکرر ادرار غیر قابل کنترل خواهد شد. گاهی برای خارج کردن سنگ‌های بزرگ باید اقداماتی انجام شود. سنگ‌های کوچک خود به خود خارج می‌شوند. درمان سرطان منجر به کوچک شدن تومور خواهد شد؛ ولی در موارد دیگر نیاز به جراحی وجود دارد. زمانی که عامل مسدود کننده‌ی مجاری ادراری بر طرف شد، کنترل ادرار بیش‌تر شدت و شب ادراری تا حدود زیادی کاهش می‌یابد

عفونت مجاری ادراری

عفونت مجاری ادراری منجر به تکرر ادرار می‌شود. وجود التهاب در این مجاری در نهایت به شب ادراری می انجامد درمان عفونت مجاری ادراری باید مشکلات را رفع کند. اگر عفونت تکرار شود فرد به صورت مکرر به شب ادراری مبتلا خواهد شد. پزشک عوامل زمینه‌ای را شناسایی کرده و از عفونت‌های بعدی و در نتیجه شب ادراری های بعدی جلوگیری خواهد کرد.

آناتومی

ادرار از کلیه‌ها وارد حالب و سپس وارد مثانه می‌شود. هنگامی که زمان تخلیه ادرار می‌رسد، مثانه منقبض می‌شود و ادرار را از راه میزراه به بیرون از بدن می‌فرستد. تنگی، پیچ خوردگی، تاب خوردگی یا بدشکلی هر یک از این بخش‌ها موجب بروز علائم یا مشکلات ادراری مانند شب ادراری می‌شود.

انواع شب ادراری در بالغین

شب ادراری در بالغین ممکن است به فرم های اولیه یا ثانویه باشد در نوع اولیه شب ادراری از کودکی وجود داشته است که یا بهبود نیافته و یا بهبودی کوتاهتر از شش ماه بوده و تا زمان بلوغ تداوم داشته است . از نظر شیوع حدود 2 تا 3 درصد از دختران و پسران بالغ دارای این نوع شب ادراری هستند . نوع دوم شب ادراری فرم ثانویه است. این نوع در بزرگسالی شروع میشود. یا ممکن است فرد در کودکی سابقه شب ادراری داشته که بهبود یافته ولی مجدداً در بزرگسالی دچار شب ادراری شده است.

تشخیص شب ادراری در بزرگسالان

بسته به شرایط، پزشک ممکن است هر کدام از موارد زیر را برای تشخیص علت اصلی و‌ کمک به درمان توصیه کند:

1. معاینه فیزیکی
2. صحبت در مورد علائم بیماری، مصرف مایعات، سابقه خانوادگی، عادات روده و مثانه و مشکلات مربوط به شب ادراری
3. کشت ادرار : برای بررسی عفونت، وجود خون و یا سایر موارد
4. آزمایش خون: برای بررسی کلیه و تیروئید، سطح کلسترول، کم‌خونی، دیابت یا مشکلات هورمونی
5. اسکن مثانه: برای بررسی آناتومی، حجم مثانه، وجود سنگ یا تومور و ...
6. آزمایش اورودینامیک: برای بررسی میزان حجم ادراری که در دستگاه ادراری تحتانی ذخیره و آزاد می‌شود.

عوامل خطر شب ادراری

این بیماری می‌تواند در هر شخصی ایجاد شود؛ اما در پسران دو برابر بیشتر از دختران دیده می شود. عوامل متعددی می توانند موجب افزایش احتمال شب ادراری شوند، از جمله:

• استرس و اضطراب
• سابقه ی خانوادگی: اگر یک یا هر دو والدین فرزند در کودکی مبتلا به شب ادراری بوده اند، فرزند آنها شانس بیشتری برای ابتلا به شب ادراری دارد.
• اختلال نقص توجه و بیش فعالی (ADHD): شب ادراری در کودکان مبتلا به بیش فعالی شایع‌تر است.

درمان شب ادراری در بزرگسالان

نوع درمان شب ادراری در بالغین (Enuresis in Adults) بستگی به نوع شب ادراری (اولیه یا ثانویه) و علت آن دارد. نوع درمان به سه دسته بزرگ تقسیم می شود: رفتار درمانی، دارودرمانی و جراحی.

• رفتار درمانی: این نوع درمان مبتنی بر تغییر عادات بیمار و آموزش وی می باشد. شایعترین انواع رفتاردرمانی برای شب ادراری عبارتند از:
• کنترل میزان مایعات مصرفی: بهتر است میزان مصرف مایعات را از اواخر بعد از ظهر تا هنگام خواب کاهش داد. آن سبب کاهش تولید ادرار می شود. این اولین قدم مفید در کاهش دادن خیس شدنهای شبانه است. همچنین باید از نوشیدن مواد دارای کافئین، مثل چای و قهوه پرهیز کرد. این دلیل بر این نیست که بیمار میزان مصرف مایعات روزانه را کاهش دهد، بلکه باید زمان مصرف مایعات را تغییر داد.
• تمرین افزایش حجم مثانه: در افرادی که دارای حجم مثانه کاهش یافته هستند، این تمرین می تواند مفید واقع شود. در این روش بیمار در طی روز مقادیر زیادی مایعات می نوشد و تا آنجا که امکان دارد، ادرار کردن را حداقل به مدت ۳-۲ ساعت به تأخیر می اندازد. با ادامه این تمرین حجم مثانه افزایش یافته و از تعداد دفعات ادرار کردن کاسته می شود. این روش در بیمارانی که دارای مثانه بیش فعال هستند، خیلی مفید است.
• استفاده از سیستمهای هشدار دهنده: در این روش با کمترین میزان نشت ادرار یک سیستم هشدار دهنده فرد را از خواب بیدار می کند. این دستگاه انواع مختلف دارد، بعضی ها با ارتعاش و بعضی ها با زنگ هشدار می دهند. همینکه فرد بیدار شد، نشت ادرار را قطع کرده و مابقی ادرار را در دستشویی خالی می کند. با تداوم استفاده از این سیستم یک حالت شرطی در بیمار ایجاد می شود، طوریکه با حالت احساس فوریت در ادرار کردن قبل از اینکه ادرار نشت بکند از خواب بیدار می شود. برای مؤثر شدن این روش، چند هفته وقت لازم است و انگیزه کافی جهت استفاده از آن لازم است.
• بیدار شدن: در این روش فرد در ساعات مشخصی از خواب بیدار و مثانه خود را خالی می کند.
• دارودرمانی: داروهای مختلفی برای درمان شب ادراری در بالغین وجود دارند. از داروها می توان به تنهایی و یا همراه با روشهای رفتار درمانی که در بالا ذکر شد، استفاده کرد. معمولاً داروها در ابتدا برای کنترل شب ادراری مؤثر هستند و تا موقعی که بیمار آنها را استفاده می کند تأثیر دارند. یعنی پس از قطع دارو، اکثراً شب ادراری عود می کند. استفاده از داروهای مناسب و همراه با آن رفتار درمانی، سبب کاهش میزان عود می گردد.
• جراحی: از جراحی فقط باید در مواردی که مثانه بیش فعال شدید وجود دارد و سایر روشهای درمانی نیز مؤثر نبوده اند، استفاده کرد. در مواردی که حجم مثانه بسیار اندک است با استفاده از روده ها می توان حجم مثانه را افزایش داد.