چه اشعه هایی برای جنین ضرر دارد؟

دکتر محمد اعظمی [ متخصص رادیولوژِی ]آدرس وب سایت : www.radiologymarkazi.ir
آدرس مطب : اصفهان ، خیابان شمس ابادی، روبروی عیسی بن مریم، ساختمان صبا تلفن مطب : 32202762 - 031

کاربرد اشعه ایکس در بهداشت و علم پزشکی برای تشخیص، درمان و پیشگیری از بیماری می باشد. مسئله تأثیر اشعه ایکس بر جنین در حال رشد از مواردی است که به عنوان دغدغه های دوران بارداری شناخته می شود. باید در نظر داشت احتمال این که اشعه ایکس بتواند به جنین در حال رشد آسیب برساند بسیار اندک می باشد.

به طور کلی منافع حاصل از اطلاعات تشخیصی تصاویر اشعه ایکس بر خطرات احتمالی که جنین در حال رشد را تهدید می کند غالب است؛ اما با این حال اگر در طول یک دوره کوتاه زمانی قبل از اینکه از بارداری خود آگاه شده باشید، حجم زیادی از شکم در معرض اشعه ایکس قرار گرفته باشد در این صورت جنین در حال رشد در خطر خواهد بود؛ بنابراین اثرات اشعه ایکس بر جنین به فاکتورهای متعددی بستگی دارد. اغلب تست ها با اشعه ایکس که روی پاها، بازوها، سر، دندان و یا قفسه سینه انجام می شود ارگان های تناسلی را در معرض تابش قرار نخواهد داد. در این شرایط با استفاده از پوشش های محافظتی مناسب می توان از منتشر شدن تابش جلوگیری کرد و بنابراین اثر پرتو بر جنین را کاهش داد؛ اما در این شرایط یک استثنای بسیار حائز اهمیت وجود دارد. در دوران بارداری عکسبرداری با استفاده از اشعه ایکس از ناحیه شکم، جنین در حال رشد را در معرض مستقیم اشعه ایکس قرار خواهد دارد.

تابش اشعه ایکس بر شکم، جنین را در خطر قرار می دهد. در این شرایط میزان آسیب وارد شده بر جنین بستگی به زمان بارداری و مقدار اشعه رادیولوژی تابیده شده دارد. قرار گرفتن در معرض دوز بالایی از اشعه ایکس در دوران بارداری در ابتدا معمولاً منجر به سقط خواهد شد. البته ممکن است اشعه رادیولوژی تأثیری بر جنین در حال رشد نداشته باشد. قرار گرفتن در معرض دوز بالایی از اشعه رادیولوژی در هفته دوم تا هفته هشتم بارداری ریسک محدودیت رشد جنین یا ایجاد نقص در جنین را افزایش خواهد داد و این نمونه ای از اثر پرتو بر جنین می باشد.

قرار گرفتن در معرض دوز بالایی از اشعه ایکس در دوران بارداری بعد از هفته هشتم، ریسک ناتوانی ذهنی و ناتوانی هایی در یادگیری را در جنین به همراه خواهد داشت. به طور کلی می توان گفت هر چه سن جنین بیشتر باشد، احتمال آسیب رسیدن به آن کمتر می شود. اگر مدت زمان بارداری به سه دوره تقسیم شود، خطر پرتوگیری جنین در سه ماهه ی نخست بارداری بیشینه، در سه ماهه ی دوم کمتر و در سوم ماهه کمینه است.

عوامل مؤثر در عوارض اشعه ایکس در بارداری

ایجاد عوارض جنین به دو عامل عمده بستگی دارد:

1. سن حاملگی در هنگام مواجهه
2. دوز تشعشع اشعه: دوز آستانه برای ایجاد اثرات نامطلوب بر روی جنین در حال تکامل حداقل 5 راد بوده و میزان اشعه لازم برای ایجاد مالفورماسیون (بدشکلی های جنینی) حداقل 10 راد می باشد. از سوی دیگر میزان تابش اشعه در بررسی های رادیوگرافی معمول حدود 2 الی 700 میلی راد می باشد که بسیار کمتر از حد آستانه بوده و بنابراین شانس وقوع عوارض جنینی بسیار اندک می باشد.

میزان تابش اشعه ایکس دربارداری

به عنوان مثال، میزان تقریبی تابش تشخیصی دریافتی اشعه ایکس در نوزاد متولدنشده که معمولاً تجویز می شود، شامل موارد زیر است:

1. کمتر از ۱ میلی راد برای تصویربرداری اشعه ایکس اندام های فوقانی یا تحتانی
2. کمتر از ۱۰۰ میلی راد برای تصویربرداری اشعه ایکس قفسه سینه
3. ۴۰ تا ۲۴۰ میلی راد برای تصویربرداری اشعه ایکس لگن
4. ۲۰۰ تا ۲۴۵ میلی راد برای تصویربرداری اشعه ایکس شکم
5. ۵۱ تا ۳۷۰ میلی راد برای تصویربرداری اشعه ایکس هیپ و فمور (استخوان ران)

اثر اشعه ایکس بر جنین

دو هفته ی اول پس از لقاح

• جنین در این دوره نسبت به ناهنجاری های ناشی از تابش ایکس بسیار مقاوم است، مگر این که پرتوگیری در محدوده ی مرگ بار باشد.
• در صورت وقوع چنین مواردی باید سقط کردن جنین بررسی شود.

از هفته ی سوم تا هفته ی هشتم بارداری

در این دوره، جنین در مرحله ی رشد ابتدایی و حساسیت آن به تابش کم است.

از هفته ی هشتم تا هفته ی بیستم بارداری

• در این دوره سامانه ی اعصاب مرکزی جنین شکل گرفته است که به تابش حساس است با وجود این، حتی در این دوره نیز اشعه و پرتوگیری های بسیار بالا مسئله ساز می شود.
• دوزهای بسیار بالا (بسیار بیشتر از دز مورد استفاده در رادیولوژی) می تواند باعث کاهش توانایی ذهنی نوزاد در آینده شود.

از هفته ی بیستم تا پایان بارداری

در این دوره، رشد جنین تقریباً کامل شده است و واکنش اندام های جنین تفاوتی با واکنش اندام های یک نوزاد و حتی مادرش ندارد.

اقدامات ایمنی لازم جهت استفاده از اشعه ایکس در بارداری

با رعایت نکات زیر می توان خطرات احتمالی را کاهش داد:

• پوشیدن پیش بند سربی سالم و بدون شکستگی
• اعلام بارداری به تکنسین عکسبرداری و انجام توصیه های او
• استفاده از حداقل شدت مورد نیاز برای عکسبرداری

عوارض اشعه ایکس در دوران بارداری

عدم آگاهی از بارداری و انجام رادیولوژی می تواند تأثیرات منفی روی جنین داشته باشد؛ اما به طور کلی اطلاعات به دست آمده از رادیولوژی نسبت به ریسک بالقوه آن اهمیت بیشتری دارد.

سقط جنین:

رادیولوژی از ناحیه شکم در بارداری به دلیل داشتن اشعه می تواند منجر به سقط جنین یا تأثیرات منفی بر جنین در حال رشد می شود.

ناتوانی ذهنی و یادگیری:

در هفته دوم و هشتم بارداری خطر محدودیت رشد جنین یا نقص های مادرزادی را افزایش می دهد و قرارگیری در معرض اشعه پس از هفته هشتم، خطر ناتوانی ذهنی و یادگیری و خطر احتمال سرطان را به همراه خواهد داشت.

مشکلات ژنتیک:

اشعه در دوزهای زیاد برای خانم های بارداری که تحت رادیولوژی قرار می گیرند، می تواند سبب مشکلات ژنتیک و خطرهای تولید مثل در جنین شود.