تغذیه در دوران نوجوانی و درمان مشکلات تغذیه

شهزاد محمدیان [ متخصص تغذیه ورزشی از استرالیا ]آدرس وب سایت : www.armitaclinic.ir
آدرس مطب : شهرک غرب بلوار فرحزادی تقاطع دریا خ نورانی پلاک 19 طبقه سوم تلفن مطب : 22366770 - 021

دوران بلوغ یکی از مهمترین مراحل رشد انسان است که تغذیه صحیح نقش اساسی در سلامت ورشد بدن دارد. تغذیه نادرست میتواند منجربه کاهش قدرت یادگیری ، افت تحصیلی ، افزایش ابتلا به بیماریها و کاهش توانمندی ذهنی و جسمی شود. بطور کلی مطالعات انجام شده نشان داده است که در دخترانی که از زمان تولد تا بلوغ غذای متعادل و کافی مصرف کنند در هنگام بارداری و زایمان با مشکلات کمتری روبرو هستند. اندازه لگن بستگی به قد دارد و لگن در دخترانی که خوب تغذیه شده اند به شکلی است که وضع حمل آسانتر می شود.به علت کمبود آهن و کم خونی ناشی از آن در دختران نوجوان ، ذخایر آهن بدن آنها تخلیه می شود. این دختران پس از ازدواج و در دوران بارداری از کمبود آهن شدید رنج می برند و در این مادران نه تنها خطر مرگ و میر به علت خونریزی هنگام زایمان افزایش می یابد بلکه نوزادانی که بدنیا می آورند کم وزن و یا نارس بوده و ذخایر آهن کافی ندارند کم خونی فقر آهن در دوران بارداری و ۲ سال اول زندگی اثرات جبران ناپذیر بر رشد و تکامل مغزی کودکان دارد و موجب کاهش بهره هوشی به میزان ۵ تا ۱۰ درصد می شود.. دخترانی که از تولد تا بلوغ، غذای مناسب و کافی بخورند، به هنگام بارداری و زایمان نیز با مشکل کمتری روبه رو می شوند.

در دوران بلوغ ، نوجوان به دلیل افزایش رشد جسمی، سوخت و ساز بالای بدن ؛تغییر عادت های غذایی، زیاد شدن فعالیت بدنی به انرژی و مواد مغذی بیشتری نیاز دارد. بنابراین ، باید از هر شش گروه مواد غذایی، در برنامه ی روزانه ی نوجوان قرار گیرد. البته لازم به ذکر است که پرخوری زیاد در این دوران سبب چاقی بیش از حد نوجوان خواهد شد . تا جایی که ، گاهی نوجوان برای حفظ تناسب اندام ناچار به رژیم گرفتن می شود .بنابراین در صورتی که تغذیه مناسب باشد و تمام مواد لازم به بدن برسد ، هم انرژی مورد نیاز نوجوان به حد کافی تأمین خواهد شد و هم نیازی به رژیم خاص غذایی وجود نخواهد داشت .

توصیه می شود که در برنامه غذایی نوجوانان سه گروه اصلی مواد غذایی شامل : چربی ها ، مواد قندی و نشاسته ای و پروتئین ها حتماً وجود داشته باشد . البته مصرف زیاد قندهای ساده مثل نوشابه های گازدار ، شکلات ، آب نبات و سایر موادی که فقط انرژی زا هستند و ارزش غذایی ندارند باید محدود شوند و به جای آنها از مواد نشاسته ای مانند برنج ، نان و سیب زمینی استفاده شود نوجوان باید روزانه سه تا چهار واحد، از مواد غذایی گروه شیر و لبنیات، مصرف کند. هر واحد، به اندازه ی یک لیوان شیر یا ماست است. سهم روزانه ی نوجوان، از گروه گوشت و حبوب، دو تا سه واحد یعنی دو لیوان حبوب پخته و چهار قطعه گوشت خورشتی است. همچنین باید از گروه سبزی ها، سه تا پنج واحد و از گروه میوه ها، دو تا سه واحد استفاده کند.(نصف لیوان سبزی پخته یا یک لیوان سبزی برگی خام مانند کاهو یا یک عدد میوه ی متوسط، هر کدام برابر یک واحد است. مصرف روزانه ی نوجوان از گروه نان و غلات نیز 6 تا 11 واحد است. هر واحد نان، به اندازه ی یک برش 30 گرمی از انواع نان است.هر واحد غلات، به اندازه ی نصف تا سه چهارم لیوان ماکارونی یا برنج پخته است.)

نــوجوان هر روز، به سه وعده غذای اصلی و دو میان وعده نیاز دارند. میان وعده باید انرژی زا و دارای مواد مغذی باشد. تا به رشد و سلامت بدن کمک کند. میوه های تازه و خشک مانند: سیب، پرتقال، کشمش، خرما، انجیز، بادام، پسته، نخودچی، توت خشک، نان و پنیر و گردو، نان با کوکو یا تخم مرغ، شیر و کیک، شیر و بیسکویت، نان و کره با مربا یا حلوا شکری، از میان وعده های مناسب برای نوجوان است. حذف وعده غذایی و برنامه غذایی نامنظم در دوره نوجوانی، یک رفتار غذایی شایع است . به طور معمول وعده صبحانه و ناهار بیش تر از وعده شام حذف می شود و علت عمده آن برنامههای درسی و فعالیتهای اجتماعی نوجوانان در طول روز است . محققی به نام Daniel در سال ۱۹۷۷ طی مطالعهای نشان داد که ۵۰ درصد نوجوانان دختر و پسر صبحانه نمیخورند..

صبحانه وعده غذایی مهمی برای نوجوانان است . زیرا صبحانه ناکافی یا کم کالری گاهی می تواند زمینه ساز کمبودهای تغذیه ای شود . توجه کنیدکودکان چاق بیش تر در معرض خطر مشکلات بهداشتی شامل کاهش توانمندی جسمی ( به علت مشکلات ارتوپدی و ریوی ، مقاومت به انسولین و افزایش فشار خون ) هستند. چاقی در کودکان ارتباط مستقیم با افزایش کلسترول LDL، VLDL و ارتباط معکوس با کلسترول HDL دارد. علاوه بر این بلوغ زودرس در کودکان چاق وجود دارد و به همین علت دوران رشد استخوانهای طولی در آنها کوتاهتر است که منجر به کوتاهی قد خواهد شد. همچنین رژیمهای نادرست کاهش وزن در این دوره ممکن است به کوتاه ماندن قد منجرب شود و علاوه بر آن به علت بروز انواع کمبودهای تغذیهای ، علاوه بر اختلال رشد ، اختلالات قاعدگی ، ضعف ، گیجی ، افسردگی ، تحرک پذیری ، یبوست ، نداشتن تمرکز حواس و اشکال در خوابیدن می باشد. تنفس بد بو، ریزش مو و خشکی پوست از عوارض رژیمهای غذایی با محدودیت شدید کالری است. افزایش خطر ابتلا به سنگ صفراکیسه صفرا نیز از عوارض جدیتر این گونه رژیمهای غذایی است.

در مجموع مشکلات تغذیه ای نوجوانان به 4 دسته تقسیم می شود :
1) چاقی
2) آکنه
3) بی اشتهایی عصبی
4) پرخوری عصبی

1) چاقی :
چاقی در نوجوانی مشکل بهداشتی مهمی است و ممکن است در نوجوان 12 تا 17 ساله افزایش یابد.چاقی در نوجوانی با عوامل خطری مانند ابتلا به بیماری های مزمن در بزرگسالی در ارتباط است.نوجوانان چاق عوامل خطری ( مانند سطح بالای T.G سرم ، HDL پایین ، کلسترول تام بالا ، فشار دیاستولیک یا سیستولیک بالا ، کاهش توانایی انجام کار و سطح بالای بیماریهای قلبی - عروقی ) را دارند.مطالعات طولانی مدت نشان داد که اضافه وزن در دوران نوجوانی ممکن است سبب افزایش بیماری و مرگ و میر گردد.اضافه وزن با افزایش خطر سرطان نیز ارتباط داشت.باید توجه داشت که چاقی،سلامت روانی را تهدید می کند.چاقی در نوجوانان در ارتباط با افسردگی نیز می باشد و نوجوانان چاق اعتماد به نفس کمتری نیز دارند.مهم ترین مداخله ها در زمینة کاهش چاقی ، افزایش فعالیت ، ورزش و تغییرات رژیمی می باشد.آموزش در زمینة کنترل وزن، می تواند یک روش مناسب جهت پیشگیری از چاقی باشد.

2) آکنه :
از نیمی از نوجوانان از ضایعاتی مانند آکنه شکایت دارند.آکنه با اثر هورمون تستوسترون بر روی غده های چربی شروع می شود و با دیگر عوامل مانند استرس و دورة عادت ماهیانه تشدید می شود.به خصوص نوجوانان دختر معمولا چتد روز پیش از شروع پریود جوش می زنند.زمانی که نوجوانان در حال تجربه تصور از بدن خود هستند ، پدید آمدن جوش می تواند پریشان کننده باشد.آکنه می تواند بر شکل ظاهری ، تصویر بدن و عزت نفس نوجوانان آثار مصیبت باری داشته باشد.

در این دوران باید مصرف غذاهای سرخ شده، شکلات، مغزها، شیرینی، نوشیدنیهای دارای Cola، دسرهای چرب و شیرین و نمک یددار محدود یا حذف گردد ، گرچه معمولا بهبودی چشمگیری حاصل نمی شود.حذف غذاهای سرخ شده، شیرینی و پس غذاهای چرب معمولا کیفیت تغذیه ای رژیم غذایی را بهبود می بخشد.تاکید بر رعایت تنوع غذایی بر اساس هرم راهنمای غذایی توصیه مناسبی به نوجوان می باشد.علاوه بر رعایت نظم در وعده های غذایی، مصرف آب به مقدار کافی، نظم در دفع، خواب کافی و پاکیزه نگاه داشتن پوست مفید هستند.مصرف مرتب سبزیجات و میوه ها برای پیشگبری و درمان آکنه می تواند بسیار مفید باشد.

3) بی اشتهایی عصبی (Anorexia Nervosa) :
نوجوان از تصویر ذهنی فرم بدن خود رضایت ندارد و در نتیجه می خواهد به وزن کمتری دست یابد.پس دریافت انرژی را کاهش می دهد و دفع خود را از طریق ورزش اضافی و همزمان استفراغ عمدی یا استفاده از مسهل ها و دیورتیکها افزایش می دهد.آشفتگی های فکری و روانی وضعیتی را ایجاد می کند که فرد توانایی مراقبت از خود را ندارد.خودنمایی های بالینی این بیماری کاهش وزن است که بطور معمول با کوشش برای از دست دادن وزن آغاز شده،سپس با سرعت به ترس از چاقی و شیفتگی لاغری تبدیل می شود.هر گونه افزایش وزن موجب دلهره و اضطراب شدید شده،از دست دادن وزن این اضطراب را فرو می نشاند.اختلالات ناشی از کمبود مواد مغذی و ویتامین گاهی دیده می شود.

در این بیماران 2 نوع رژیم شایع است :
1) نوع امتناع از خوردن و محدودیت غذایی
2) نوع پرخوری
در نوع امتناع از خوردن،فرد بشدت غذای خود را محدود می سازد.در حالیکه در نوع پرخوری ،در ابتدا مصرف بی رویه مقادیر زیادی غذا بصورت دوره ای اتفاق می افتد.پس از پرخوری، بیمار خود را وادار به استفراغ می کند که این استفراغ به تنهایی و یا همراه با استفادة نابجا ملین و یا داروهای مدر است.ورزش شدید هم روش دیگری برای کنترل وزن برای آنها بشمار می آید.درمان شامل باز گرداندن وزن و اعمال بدن به حدود طبیعی و برقراری یک الگوی طبیعی تغذیه.تغذیه کافی در بیماران حادی که بشدت کم وزن هستند،اهمیت حیاتی دارد،اما ترمیم وزن و دادن غذا،برای اینکه با موفقیت همراه باشد،نیاز به همکاری بیمار دارد.اولین گام در جهت ترمیم وزن بدن رسیدن وزن به بی از 80% وزن طبیعی ضرورت می یابد.داروهای محرک اشتها مانند سیپروهپتادین ممکن است مفید باشد.

4) پرخوری عصبی (Bulimia Nervosa) :
پرخوری عصبی نیز یک اختلال خوردن است که با کنترل شدید دریافت غذا برای یک دوره زمانی به دنبال دریافت غذایی بالا یا یک دوره نخوردن در نتیجه احساس گناه و عدم اعتماد به نفس مشخص می شود. سن این بیماری بطور متوسط15 تا 18 سال است. این بیماران به روشهای مختلفی تلاش برای غلبه بر احساس خود را انجام می دهند. غالبا شکل معمول دفاعی استفراغ ، گرسنگی ، کاربرد مسهل ها ، دیورتیکها و ورزش شدید می باشد. این بیماری در زنان بیشتر از مردان اتفاق می افتد.رژیم غذایی پیشین بیشتر زمینه ساز ایجاد این اختلال است.پرخوری عصبی بیشتر در زنان جوانی که وزن طبیعی یا کمی اضافه وزن دارند،اتفاق می افتد.نسبت دختر به پسر 10 به 1 است.در این بیماری غذا بسرعت و مخفیانه خورده می شود،بدون آنکه توجهی به طعم آن داشته باشند.در نهایت استفراغ با پرخوری همراه می شود. مقصود بیشتر بیماران پرخوری عصبی نیزاستفراغ بعد از پرخوری عصبی است.اکثر اختلالات متابولیک نتیجة این استفراغهای بیش از حد است. استفادة بی رویه از داروهای مسهل و مدر نیز خطر اختلالات متابولیک را بیشتر می کند،مانند بروز کاهش پتاسیم خون(هیپو کالمی).

نشانه های تشخیصی در رفتار بیمار مبتلا به پرخوری عصبی،دوره های مصرف زیاد و سریع مواد غذایی در کوتاه مدت است که بیمار کنترل آن را ندارد.پرخوری عصبی معمولا در تنهایی یا تا جایی که ممکن است بهطور پنهانی و به سرعت، انجام می­شود. اکثر بیماران وزن طبیعی دارند، هر چند ممکن است بعضی از آنها لاغر یا چاق­تر از حد طبیعی باشند. این بیماران نگران ظاهر و شکل خود بوده و در مورد اینکه در نظر دیگران چگونه جلوه میکنند و نیز در مورد جذابیت جنسی خود می­اندیشند. هرزه خواری و کشمکش در جریان غذا خوردن ، گاهی در سابقه این بیماران وجود دارد. اکثر این بیماران از نظر جنسی فعال هستند. پراشتهایی عصبی ، در مبتلایان به اختلال خلقی و عصی با میزان بیشتری مشاهده می­شود.

همچنین در افرادی که در خطر اختلالات سوء مصرف مواد قرار دارند یا مبتلا به اختلالات شخصیت هستند ، گزارش شده است. سابقه وجود اختلالات اضطرابی ، اختلال دوقطبی ، اختلالات تجزیه­ای و مورد سوء رفتار جنسی واقع شدن، بالاتر از دیگر اختلالات است.یکی از راههای پیشنهاد شده به منظور پیشگیری از چنین توهماتی در ارتباط با وزن نوجوان آن است که وزن مطلوب او به اطلاعش رسانیده شود و با آموزشهای لازم وعلمی بداند که آیا وزنش مناسب می باشد و یا خیر.درمان تلفیقی از روشهای تغذیه ای ،آموزشی و کنترل فردی است.جلسات گروه درمانی در درمان این بیماری بسسیار مفید است.گاها داروهای ضد افسردگی برای این بیماران نیز استفاده می شود.